Overprikkeling

Bijna altijd en overal staan we bloot aan prikkels. We horen geluiden, zien mensen en dingen, voelen warmte of kou en nemen geuren in ons op. Al deze prikkels hebben (al of niet bewust) een uitwerking op onszelf en op ons gedrag.

Het gevoel aan te veel prikkels bloot te staan is een subjectieve beleving. Wanneer het aanbod aan prikkels zo groot wordt dat we afzonderlijke prikkels niet meer bewust kunnen verwerken, beschermt ons waarne-mingssysteem ons vanzelf. Onbewust maakt het een keuze welke prikkels nog verwerkt worden. Wanneer we bijvoorbeeld mode belangrijk vinden, dan letten we op de kleding van mensen. Zijn we vooral geïnteresseerd in auto’s, dan concentreert onze aandacht zich misschien op een zeldzaam model. De andere prikkels verdwijnen naar de achtergrond en worden niet meer bewust geregistreerd.

Hoe wordt ons gedrag door prikkels beïnvloed?

Door het blootstaan aan prikkels uit de omgeving speelt zich in ons hoofd veel meer af dan ons bewust wordt. Een experiment uit de gedragspsychologie is daar een voorbeeld van. Wanneer aan een proefpersoon gedurende een duizendste seconde verschillende afbeeldingen worden getoond, is hij niet in staat deze te herkennen. Het is wel mogelijk afbeeldingen te herkennen als de proefpersoon de opdracht heeft extra op bepaalde afbeeldingen te letten. Dit voorbeeld toont aan dat we ons niet van alles wat er om ons heen gebeurt, bewust zijn, en dat we een aantal denkprocessen niet onder controle hebben. Ook prikkels die onbewust blijven, kunnen van invloed zijn op ons gedrag.

Verslaafd aan prikkels
Sommige mensen zijn niet in staat met weinig prikkels te leven. De televisie staat bij hen van ’s morgens tot ’s avonds aan, bij het joggen kunnen ze niet zonder muziek uit de walkman, en de stilte van een bos kunnen ze al helemaal niet verdragen.

Prikkels en prikkelbaarheid
Dergelijke mensen onderkennen niet dat een teveel aan prikkels prikkelbaarheid veroorzaakt en ook afstompend werkt. Zonder zich daarvan bewust te zijn reageert men in toenemende mate nerveus op de omgeving. Vaak wordt zelfs geprobeerd om de verveling door nog sterkere prikkels de baas te worden.

Noodzakelijke prikkels
Een aantal prikkels en een zekere afwisseling daarin is noodzakelijk voor ons leven. Waar het wegnemen van alle prikkels toe kan leiden, is te zien bij bepaalde martelmethoden zoals een altijd gelijke lichtintensiteit, opsluiting in het donker en totale geluidsisolatie. Mensen die men op deze of vergelijkbare manieren afsluit van omgevingsprikkels, worden na korte tijd ziek.

Omdat de mens prikkels nodig heeft, maakt hij ze in deze extreme situaties zelf. Het horen van stemmen en waanbeelden kan het gevolg zijn van zo’n ‘noodvoorziening’ van de menselijke psyche. Een dergelijke psychotische toestand verdwijnt weer wanneer de situatie is genormaliseerd.

Leidt overprikkeling tot ziekte?

Wanneer er langdurig te veel gevraagd wordt van onze zintuigen, dan schieten ze op een bepaald moment tekort. Veel lawaai op de werkplek kan bijvoorbeeld hardhorendheid veroorzaken. Soms zoekt men ook onbewust plaatsen op waar extreme prikkeling plaatsvindt, zonder na te denken over de eventuele gevolgen daarvan. De dreunende muziek in discotheken maakt het bijvoorbeeld onmogelijk om andere prikkels op te vangen, bijvoorbeeld gesprekken en deels ook gevoelsmatige prikkels. Er wordt van ons zenuwstelsel onevenredig veel gevraagd, waardoor concentratieverlies en prikkelbaarheid kunnen ontstaan.

Verlies van zelfbeheersing

Wanneer iemand door een te groot aantal prikkels overprikkeld raakt, kan het gebeuren dat hij daarbij zijn innerlijk evenwicht en zijn zelfbeheersing verliest. De paradox in dergelijke situaties is dat de betreffende personen, voordat hun lichaam in opstand komt, eerst het wonderbaarlijke gevoel hebben ‘in topvorm’ te zijn.